ਸਾਰਕ ਸਾਹਿਤ ਉਤਸਵ ੦ ਅੱਠ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ

                  ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਡੱਬੇ ‘ਚ ਅਸੀਂ ਚੜ੍ਹੇ, ਉਹ ਐੱਸ ਚਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਐੱਸ ਪੰਜ ਵਿਚ ਰਾਖਵੀਂਆਂ ਸਨ । ਖੈਰ੍ਹ , ਡੱਬੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਅਸੀਂ ਭੀੜ੍ਹ ‘ਚੋਂ ਰਾਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਟੀ ਟੀ ਨੇ ਟਿਕਟਾਂ ਚੈੱਕ ਕੀਤੀਆਂ । ਸਾਡੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤੇ ਸੀਟਾਂ ਖਾਲ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਮੈਂ ਹੇਠਲੀ ਸੀਟ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਪਰਗਟ ਸਤੌਜ ਨੇ ਉਪਰਲੀ । ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ ਲੈ ਹੁਣ ਆਰਾਮ ਨਾਲ, ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ ।”

               ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੈਗ ‘ਚੋਂ ਉਤੇ ਲੈਣ ਲਈ ਖੇਸ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨੂੰ ਸਿਰ੍ਹਾਣੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਟਿਕਾਇਆ । ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਫੋਨ ‘ਚ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕੀਤੀ ਉਹ ਪੀ ਡੀ ਫਾਇਲ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰਕ ਸਾਹਿਤ ਉਤਸਵ ‘ਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਤੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ । ਅੱਠ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ 135 ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਦਸ ਕੁ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੀ ਸੁਣੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਸ ਤਿੰਨ ਰੋਜ਼ਾ ਸਾਹਿਤ ਮੇਲੇ ਦੀ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿਤਰਕਾਰ ਅਰਪਣਾ ਕੌਰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਨ । ਇਹਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਦਾ ਚਾਅ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ । ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਵਨੀਤ ਤੇ ਮੈਂ ਇਹਨਾ ਦੀ ਅਕਾਦਮੀ-ਘਰ ਵਿਚ ਮਿਲਨ ਗਏ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਨੁਕਰੇ ਬਣੇ ਕੈਫੇ ‘ਚੋਂ ਕੌਫੀ ਪੀ ਕੇ ਮੁੜ ਆਏ ਸੀ । ਕੈਫੇ ਦਾ ਮੈਨਿਯੂ ਅਨੋਖਾ – ਕੌਫੀ ਫਾਰ ਯੰਗ ਆਰਟਿਸਟ , ਜੂਸ ਫਾਰ ਯੰਗ ਪੇਂਟਰ । ਇੱਥੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਨੀਲੇ ਗਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ , ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਨੀਲਾ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਕੁਝ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ-ਢਾਹੁੰਦਿਆਂ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ  ।

              ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਜਾਗ ਖੁਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਦਿੱਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ । ‘ਚਾਏ ...ਚਾਏ....’ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ‘ਅਖਬਾਰ ਏ ....ਅਖਬਾਰ ਏ...’ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਰਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।ਰਸਾਲੇ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾਈ ਇਕ ਸੱਜਣ ਚੇਤਨ ਭਗਤ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਰਗਟ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ ਤੇਰਾ ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ ’ ਵੀ ਇਉਂ ਹੀ ਵਿਕਿਆ ਕਰੇਗਾ ” ਉਹਨੇ ਬੈਗ ਦੀ ਜਿੱਪ ਖੋਲ੍ਹ ਚਾਰ ਪੇਪਰ ਕੱਢਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਫੜ੍ਹਾ ਆਖਿਆ, “ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਿਖੀ ਹੈ ,ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਆਂ , ਗੁਹਾਟੀ ਸਨਮਾਨ ਮੌਕੇ ਪੜ੍ਹਨੀ ਹੈ ”

             ਇੱਥੋਂ ਦੋ ਢਾਈ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਆਗਰੇ ਦਾ । ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ । ਚਾਹ ਪੀ ਅਸੀਂ ਆਗਰੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ‘ਚ ਆਗਰੇ ਦੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂ ਉਸ ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਜਿਸਦੇ ਹੱਥ ਵੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਸਹੀ ਪੌਣੇ ਨੌਂ ਅਸੀਂ ਆਗਰਾ ਕੈਂਟ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਉੱਤਰੇ । ਗ੍ਰੈਂਡ ਹੋਟਲ ਜਾਣ ਲਈ ਟੈਕਸੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਆਟੋ ਵਾਲਾ ਸਾਨੂੰ ਤੀਹ ਰੁਪਏ ‘ਚ ਹੀ ਲੈ ਗਿਆ । ਪਰਵੀਨ ਨੇ ਸਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ , “ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਜਾ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹਾ ਧੋ ਲਵੋ ... ਫਿਰ ਆਹ ਬੇਸਮੈਂਟ ‘ਚ ਨਾਸ਼ਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਰਜਿਸ਼ਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੇ...”

              ਕਮਰਾ ਸੁਹਣਾ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹਾ-ਡੁੱਲਾ ਸੀ । ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਥਕਾਵਟ ਲਹਿ ਗਈ । ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਖਰਾਬ ਕੀਤਿਆਂ ਅਸੀਂ ਨਹਾ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਪਰਗਟ ਨੇ ਧਾਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਮੂੰਗੀਆ ਕਮੀਜ਼ ਨਾਲ ਕਾਲੀ ਪੈਂਟ ਪਾਈ ਤੇ ਮੈਂ ਗਾਜਰੀ ਕਮੀਜ਼ ਨਾਲ ਗਾਜਰੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ । ਅਸੀਂ ਨਾਸ਼ਤੇ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬਰਾਤੀ ਹੋਈਏ । ਮੈਂ ਬਰੈੱਡ ਆਮਲੇਟ ਨਾਲ ਫਿੱਕੀ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਤੇ ਪਰਗਟ ਨੇ ਜੂਸ । ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਰਜਿਸ਼ਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਵਧੇ ਤਾਂ ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਤੇ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਇਉਂ ਲੱਗਿਆ ਜਿਉਂ ਮੇਲੇ ‘ਚ ਗੁਆਚੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਕਾ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਪਾਤਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸਾਡੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਰਪਨਾ ਨਾਲ ਕਰਵਾਈ । ਹੱਥ ਮਿਲਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਕਈ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਗਿਣਵਾਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੱਸੀ, “ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ‘ਚ ਕਬੀਰ ਪਾਣੀ ਬੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਪੇਂਟ ਕਰਦੇ ਹੋਂ ...” ਅਰਪਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਨਾ ਆਪਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੀ ਭੂਆ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਨਾ ਹੀ ਲੱਗਿਆ , ਉਹੀ ਕੱਦ ਕਾਠੀ , ਉਹੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਤੇ ਸਾਦਾਪਣ ।

                    ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਖੱਦਰੀ ਝੋਲੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਮਕਾਈ ਘਾਹ ਤੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਤਸਵ ਦੇ ੳਦਘਾਟਨ ‘ਚ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਅਰਪਨਾ ਨੇ ਹਾਕ ਮਾਰੀ , “ ਆ ਜੋ ਥੋਨੂੰ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾਵਾਂ...”  ਕਹਾਣੀਕਾਰਾ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਛੜ ‘ਚ ਲੈ ਲਿਆ । ਅਸੀਂ ਹਰੇ ਹੋ ਗਏ , ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੋਤੇ ਟਹਿਕਦੇ ਹਰੇ ਕਚੂਰ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬੂੱਟੇ । ਸੈਮੀਨਾਰ ਹਾਲ ਅੱਠਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਝੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਉਤਸਵ ਦਾ ਬੈਨਰ ਵੀ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਸਾਰਕ ਦਾ ਲੋਗੋ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਅਰਪਨਾ ਦਾ । ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਅਜਿਹੇ ਉਤਸਵਾਂ ‘ਚ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ ।

            ਸਹੀ ਦਸ ਵਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜੂਨੀਅਰ ਅੱਲਨ ਫ਼ਕੀਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਹੀਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਗਾਇਨ ਨਾਲ ਉਤਸਵ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਗਾਓ , ਨੱਚ ਨੱਚ ਕੇ ...” ਵਾਹਿਦ ਨੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਗਾਉਂਦਾ ਗਾਉਂਦਾ ਮਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗਿਆ । ਇਹ ਨਾਚ ਪੂਰੇ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਫੈਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਹਰ ਕੋਈ ਨੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਕੋਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ , ਕੋਈ ਬੈਠਾ ਬੈਠਾ ਤੇ ਕੋਈ ਮਨ ਹੀ ਮਨ । ਹਰ ਸਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਹੱਥ ‘ਚ ਕੈਮਰਾ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਟੈਬ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ,ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ । ਹਰ ਕੋਈ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਤਿੰਨੇ ਦਿਨ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਹੋ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਦੇ ਰੁਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਤਾਂ ਨੇਪਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਸਾਬਿਤਾ ਗੌਤਮ ਕੋਲ ਪੰਦਰਾਂ ਕੈਮਰੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚਦੀ ਬੋਲੀ, “ ਆਈ ਐਮ ਨਾਟ ਕੈਮਰਾਮੈਨ....” ਅੱਗੋਂ ਅਫਗਾਨੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਜ਼ੌਹਰਾ ਜ਼ਾਹੀਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ ਯੂ ਆਰ ਕੈਮਰਾਵੂਮੈਨ ....”

           ਦੋਹੇਂ ਦਿਨ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸ਼ੈਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੇਪਰ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ , ਉਹਨਾ ‘ਤੇ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਸਵਾਲ ਵੀ । ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਵਿਤਾ-ਪਾਠ ।           ਇਸ ਉਤਸਵ ‘ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ‘ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ’ ਦੇ ਸ਼ੈਸ਼ਨ ਸਨ, ਜੋ ਖਾਣੇ ਅਤੇ ਚਾਹ ਦੀ ਬਰੇਕ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਬਣਾ ਲਏ ਸਨ । ਕਵੀਆਂ ,ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੱਲ ਘੱਟ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਨ , ਜਾਣਨ ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਉਣ ‘ਚ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ । ਹਰ ਕੋਈ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ‘ਪਤਾ-ਕਾਰਡ ’ ਵਟਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੀ ਪਰਗਟ ਕੋਲ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ । ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਉਦੋਂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੀ ਪਾਤਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਝੋਲੇ ‘ਚ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪਰਸ ਵਿਚ । ਪਰ ਇਹ ‘ਪਤਾ-ਕਾਰਡ’ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਲੋੜ ਬਣ ਗਏ ਨੇ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧਤ ਲੇਖਕ ਦੀ ਫੋਟੋ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ,ਕਦੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਈਮੇਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਦੇ ਫੋਨ । ਪਰਗਟ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਹੀ ਤਿੰਨ ਨੌਜ਼ਵਾਨ ਨੇਪਾਲੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਗੰਢ ਲਈ ਸੀ , ਉਹਦਾ ਖੁਲ੍ਹਾ ਤੇ ਮਿਲਵਰਤਨ ਵਾਲਾ ਸੁਭਾਅ ਚੰਗਾ ਹੈ । ਪਰਗਟ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਸਹਿਜ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਹੀ । ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮਿਲਾਂ , ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣ ਕਰਵਾਉਣੀ ਸੌਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਾਂ । ਕਦੇ ‘ਡੱਡੂ’ ,‘ਚਿੜੀਆਂ’ ਤੇ ‘ਕਾਂ’ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦਾ , ਕਦੇ ‘ਤਾਇਆ ਨਾਥੀ ਰਾਮ ’ ਤੇ ‘ਮਾਂ-ਬੋਲੀ’ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ । ਸਰੋਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਨ ,ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਾਰ-ਪੱਤਰੀ ‘ ਅਡੋਬ ਆਫ ਸਾਈਲੈਂਸ ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਛਪਵਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਜਸਦੀਪ , ਮੋਨਿਕਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪਰਾਗ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਮੈਂ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ  ਸਭ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ‘ਚ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ? ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ‘ਚ ਕਿਹਾ, “ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ।” ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਰਗਟ ਸਤੌਜ ਨੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਲਾਹੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਪਾਤਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਸੇ ਸ਼ੈਸ਼ਨ ਦੀ ਪਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ‘ਚ ਮੰਚ ਸੰਚਾਲਨ ।  ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ।ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੋ. ਬਾਲ ਆਨੰਦ ਮਿਲੇ ਜੋ ਬਠਿੰਡੇ ਕਾਲਜ ‘ਚ ਅਧਿਆਪਕ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਆਈ ਐਫ ਐਸ ਜੁਆਇਨ ਕੀਤਾ । ਮਾਨਸਾ ਇਹਨਾ ਦਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲੇ ਜਿਵੇਂ ਮੁਦਤ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣ । ਇਹਨਾ ਨੇ ਮਾਨਸਾ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਈਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸੁਖ-ਦੁਖ ਵੰਡਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ।

                 ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ‘ਚ ਉਰਦੂ ਦੀ ਲੇਖਕਾ ਨੂਰ ਜ਼ਹੀਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀ ਫ਼ਰਹੀਨ ਚੌਧਰੀ ਦੀ ਅੱਡੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਮ , ਰਾਣਾ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਈਦ , ਮੁਹੰਮਦ ਅਹਿਸਨ, ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਤੇ ਨਸਰੀਨ ਅੰਜੁਮ ਭੱਟੀ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਦਾਦ ਖੱਟੀ । ਭੂਟਾਨੀ ਲੇਖਕ ਪਾਸੰਗ ਸ਼ੇਰਿੰਗ ਨੇ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜੋ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਨੇਪਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਅਭੀ ਸੁਬੇਦੀ ਦੀ ਲਤੀਫੇਬਾਜ਼ੀ ਸਭ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਨੌਜ਼ਵਾਨ ਚੰਦਰਬੀਰ ਤੁੰਬਾਪੋ ਦੀ ਊਰਜਾ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਹੋਈ । ਮਾਲਦੀਵ ਦੇ ਹਰਫਨਮੌਲਾ ਇਬਰਾਹੀਮ ਵਾਹੀਦ ਭਾਵੇਂ ਡੰਗੋਰੀ ਸਹਾਰੇ ਤੁਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਭ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਿਲਦਾ ਤੇ ਆਥਣੇ ਹੋਏ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮ ‘ਚ ‘ਮਲੰਗਾਂ’ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੱਚਣ ਲੱਗਿਆ , ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਇਸ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਨੇ ਕੁਣਕਾ ਕੁਣਕਾ ਸਭ ਨੂੰ ਵੰਡੇ ।

                   ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ‘ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਦਾਨ-ਪਰਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ । ਅਸਲ ‘ਚ ਇਹ ਦਿਨ ਸਭ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮਿਲਨ-ਗਿਲਨ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ । ਇਸ ਦਿਨ ਸਭ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸੀ । ਸਵੇਰ ਦੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਏ ਸੀ ਕੋਚ ‘ਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਤਾਜ ਨੂੰ ਦਿਖਉਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗਾਇਡ ਰਾਜ ਸੀ । ਇਹਨੇ ਤਾਜ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦੱਸੀਆਂ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਵੇਲਿਆਂ ‘ਚ ਬਦਲਦਾ ਰੰਗ । ਸਾਰੇ ਇਸ ਤਾਜ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰੋ. ਬਾਲ ਆਨੰਦ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਤੱਥ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਖੈਰ ! ਅੱਠਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਾਜ਼ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਫੋਟੋਆਂ ਵੀ ਖਿਚਵਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਨੇਹ ਲੈਂਦਿਆਂ -ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਲਈ ਉਡਾਣ ਭਰਣੀ ਸੀ ਪਰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਰਕ ਦੀ ਰੂਹ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੁੜ ਗ੍ਰੈਂਡ ਹੋਟਲ’ਚ ਬੁਲਾ ਲਿਆ । ਸਭ ਕੋਲ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਟਪਟੇ ਤੇ ਖੱਟੇ ਮਿੱਠੇ ਪਲ਼ ਬਚ ਗਏ ਸਨ । ਸਾਰਕ ਸਾਹਿਤ-ਉਤਸਵ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਹੈ ।