with dear friend amardeep gill

ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ/ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ

ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆਂ ਸਾਲ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ... ਹੁਣ ਉਹ ਅੱਖਰਾਂ ਚ ਹੈ , ਯਾਦਾਂ ਚ , ਤਸਵੀਰਾਂ ਚ ... ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ “ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਿੱਟੀ “ ਦਾ 24 ਵੀਂ ਕਾਂਡ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਨਾਵਲ ਨੇ ਤਾਂ ਅਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਜਿਵੇਂ ਖਾਲ੍ਹੀ ਸਫਿਆਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਬਸ ਇਹ ਉਹਦਾ ਆਖਰੀ ਨਾਵਲ ਹੋ ਨਿਭੜਿਆ ,ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ‘ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ‘ ਨਾਂ ਹੇਠ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਇਆ ।

             ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਣਖੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ‘ ਬਲਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ‘ ਅਜਿਹਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ : ਜਿਸ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਲਿਖਣ-ਸਮਾਂ 1949 ਤੋਂ 1992 ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅਣਖੀ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 92 ਚ ਆਪਣੇ ਦਸਖ਼ਤਾਂ ਸਮੇਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਦਸਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਸਦੀਵੀਂ ਹੱਥ ਹਨ , ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ‘ਚ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

           ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਰ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਸਲ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ , ਜਿਹਨਾਂ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸਹਿਜ ਤੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ‘ਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ‘ਚੋਂ ਗੁੰਮ ਗੁਆਚ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੰਦਰ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਗਲਪ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬੀਜ ਰੂਪ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਅਣਖੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਭਰਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ-ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਸਭ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਨੇ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਲਪਕਾਰ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ :  

ਬਲਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ

1

ਨਿੱਕਾ ਸੂੰ ਰਾਗੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਈਂ

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ

ਉਹ ਜੋ ਰਜਾਦੀਆਣੇ ਟੋਭੇ ਕੋਲ

ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦਾ

ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ

ਗੌੜਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਿਵਦੁਆਲੇ ਵਿਚ

ਟੱਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਮ੍ਹਣ ਆਉਂਦੇ

ਤੇ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗਾ ਗਾ ਕੇ

ਆਲਾ ਊਧਲ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਦੇ

ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਢੋਲਕੀ ਵੀ ਵਜਾ ਆਉਂਦਾ ।।

2

ਪਰਗਾਸੋ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਾਈਂ

ਕਿੱਥੇ ਜਿਉਂਦੀ ਹੋਵੇਗੀ

ਉਹ ਜੋ ਦਰੌਜੇ ਆਈ

ਧੌਂਕਲ ਜੱਟ  ਦੇ ਜਾ ਬੈਠੀ ਸੀ

ਕੀ ਕਰਦੀ ਉਹ ?

ਸਿਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਪਰਨਾ ਮੋਢੇ ਰੱਖ

ਤੇ ਕੱਛ ਵਿਚ ਪੱਤਰਾ ਲੈ ਕੇ

ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ

ਗ੍ਰਹਿ-ਚਾਲ ਦਸਦਾ ਫਿਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ

ਤੇ ਉਹ ਸੱਸ ਦੀਆਂ

ਤੱਤੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਸੁਣਦੀ

ਮੰਗਖਾਣੇ ਟੱਬਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ

ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਨੂੰ ਝੂਰਦੀ

ਕੀੜੇ ਪੈਣੇ ਵਿਚੋਲੇ ਦਾ ਸੋਗ ਮਨਾਉਂਦੀ

ਉਹ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ੳਹਦੇ ਮੁੰਡੇ ਹੋਣਗੇ

ਸੁਣਿਆ ਸੀ

ਉਹਨੇ ਧੌਨਕਲ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੰਡੇ ਜੰਮੇ ਸੀ

ਪਤਾ ਪਰੀਂ

ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰਾਧ

ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਨਹੀਂ ?

ਚਿੱਭੜਾਂ ਦੀ ਚਟਣੀ

ਚਿੱਭੜਾਂ ਦੀ ਚਟਣੀ

ਅੱਜ ਬੜੀ ਸੁਆਦ ਲੱਗੀ ਦੋਸਤੋ !

ਆਲੂ ਬੈਂਗਣ ਮੂਲੀਆਂ

ਤੇ ਚੌਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫਲੀਆਂ

ਸਭ ਹਨ ਫਿਕਲੀਆਂ

ਰੁਪਈਆ ਕਿਲੋ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ

ਗੋਭੀ ਡੇਢ ਰੁਪਈਆ

ਟਮਾਟਰ ਵੀ

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ

ਕੱਦੂ ਤੇ ਰਾਮਤੋਰੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਮੜਕ ਭਾਰੀ ਹੈ

ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ

ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਬਜੀ ਸੁਆਦ ਨਹੀਂ

ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ

ਚਿੱਭੜ ਲਿਆਂਦੇ ਬਸਤਾ ਭਰਕੇ

ਗੋਲ ਗੋਲ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਕਿਰੇ ਕਿਰੇ

ਚਿੱਭੜਾਂ ਦੀ ਚਟਣੀ ਬੜੀ ਸੁਆਦ ਸੀ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਨਿੱਤ

ਚਿੱਭੜਾਂ ਦਾ ਹੀ ਕੂੰਡਾ-ਘੋਟਾ ਖੜਕਦਾ ਹੈ

ਚਿੱਭੜ ਉਂਜ ਵੀ ਬੜੇ ਸੁਆਦ ਹੁੰਦੇ ਨੇ

ਆਂਡੇ ਵਾਂਗ

ਚਿੱਭੜ ਵਿਚ ਸਭ ਵਿਟਮਿਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ

ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪੱਪੂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ

ਚਿੱਭੜ ਰੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ

ਪੀਲਾ ਪੀਲਾ ਜ਼ਰਦ ਜ਼ਰਦ

ਸਾਡੀ ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਢਿੱਡ

ਬਸ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਭੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ

ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ

ਚਿੱਭੜਾਂ ਦੀ ਚਟਣੀ

ਇਕ ਉਚੇਚੀ ਬੱਚਤ ਹੈ

ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ।।

ਲੱਲ੍ਹਰ

ਸੱਤਰ ਘੁਮਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ

ਜਦੋਂ ਅੱਧੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ-ਬੈਅ

ਧਰ-ਧਰ ਖਾ ਗਿਆ

ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਆਸ

ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਆ ਟਿਕੀ

ਬਾਪੂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਛਾਲ

ਉਹਦਾ ਪੁੱਤ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖਕੇ

ਮਾਲ-ਪਟਵਾਰੀ ਬਣੇਗਾ

ਗਹਿਣੇ ਧਰੀ ਪਈ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ

ਛੁਡਾ ਲਵੇਗਾ

ਤੇ ਫੇਰ...

ਸੱਤਰ ਦੀ ਸੌ ਘੁਮਾਂ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗਾ

ਉਹ ਲੰਮਾ ਟੌਰਾ ਛੱਡ ਕੇ

ਤੁਰਲੇ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ

ਹਿੱਕ ਕੱਢਕੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠੈਗਾ

ਪਰ ਮੈਂ ਬਾਰਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ

ਤੇ ਸਕੂਲ-ਮਾਸਟਰ ਬਣ ਗਿਆ

ਬਾਪੂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ

ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ

ਉਹ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ

ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੂਰ ਘੂਰ ਝਾਕਦਾ

ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿਚ

ਲਾਲਟੈਣ ਬਾਲਕੇ

ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ

ਹੋਰ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ

ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਬੈਠਦਾ

ਬਾਪੂ ਇਕ ਦਿਨ ਖਿਝਕੇ ਬੋਲਿਆ--

ਕਿਉਂ ਅੱਖਾਂ ਗਾਲ਼ੀਂ ਜਾਨੈਂ ?

ਕਿਉਂ ਐਵੇਂ ਤੇਲ ਫੂਕਦੈਂ ?

ਹੁਣ ਤੂੰ ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਲੱਲ੍ਹਰ ਲਾ ਦੇਵੇਂਗਾ ?

ਜਮਾਤਾਂ ਤਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੈਂ

ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂ ਨਾ ਕੀਤੀਆਂ

ਪਰ ਲੱਲ੍ਹਰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ

ਆਖਰ ਇਕ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਬਣਿਆ

ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ

ਕਿ ਮਾਲ-ਪਟਵਾਰੀ ਬਣਕੇ

ਇਕ ਘਰ ਉੱਠ ਸਕਦੈ

ਪਰ ਮੇਰੀ ਕਲਮ

ਉਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਖੌਜ ਵਿਚ ਹੈ

ਕਿ ਥੁੜ-ਟੁੱਟੇ ਸਾਰੇ ਘਰ ਉੱਠ ਸਕਣ ।।

 ਬਾਪੂ ਮੇਰਾ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦਾ

ਬਾਪੂ ਮੇਰਾ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦਾ

ਘੁਣ ਦਾ ਖਾਧਾ ਮੁੱਢ ਪੁਰਾਣਾ

ਖੰਘ ਦਾ ਲੋਗੜ ਸੁੱਟਦਾ ਫਿਰਦਾ

ਨਿਰੀ ਬੀਮਾਰੀ

ਜੁਆਨ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ

ਉਸ ਦਾ ਸਾਥੀ

ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ

ਸੁੱਖ ਕਦੇ ਨਾ ਰੱਜਕੇ ਤੱਕਿਆ

ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ

ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ

ਤਨਖਾਹ ਕੀ ਮੇਰੀ

ਦੁੱਧ ਚਾਹ ਗੁੜ

ਲੱਕੜ ਆਟਾ ਦਾਲ

ਨੰਗ ਢਕਣ ਦੇ ਬਿਲ

ਮਸਾਂ ਹੀ ਪੂਰੇ

ਬਾਪੂ ਦੇ ਹੱਥ ਕਦੇ ਨਾ ਥੱਕਿਆ

ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ

ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪਿੰਡ ਹਾਂ ਜਾਂਦਾ

ਬਾਪੂ ਮੇਰਾ ਖਿੜ ਖਿੜ ਹਸਦਾ

ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ

ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਭਿਮਾਨ ਬੜਾ

ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਾ

ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ

ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਲਾਹੁਣਾ ਹੈ

ਬਾਪੂ ਪੂਰਾ ਆਸਵਾਨ ਹੈ

ਬਾਪੂ ਮੇਰਾ ਨੱਬੇ ਸਾਲ ਦਾ

ਸੱਤਰ ਤਾਂ ਹੈ ਗਿਣਤੀ ਐਂਵੇਂ

ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ

ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਭਿਮਾਨ ਬੜਾ ।।

ਲਾਲਸਾ

ਆਮ ਮਨੁੱਖ

ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ

ਜਾਂ ਮਰਿਆ

ਇਕੋ ਗੱਲ ਹੈ

ਕਿਸੇ ਮਾਲਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮਣਕਾ

ਮੇਰੀ ਲਾਲਸਾ

ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਦਿਨ

ਮੈਨੂੰ ਦਿਸਦਾ ਨਹੀਂ

ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ

ਮੈਂ ਜਾਗਾਂ

ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ

ਮੇਰੇ ਹੀ ਨਾਮ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੋਵੇ ।।

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕੰਡੇ ਚੁਗਦੇ ਰਹਿਣਾ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕੰਡੇ ਚੁਗਦੇ ਰਹਿਣਾ

ਸਾਡੇ ਪੈਰੀਂ ਚੱਕਰ ਲਿਖਿਆ

ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਨਾ ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣਾ

ਇਕ ਤਾਰਾ ਸਾਡਾ ਅੰਬਰੋਂ ਟੁੱਟਿਆ

ਇਕ ਦਿਲ ਸਾਡਾ ਰੇਤੇ ਰਲਿਆ

ਇਕ ਅੱਗ ਪਹਿਲੀ ਕੋਲ ਰਹੀ ਨਾ

ਕਿੰਜ ਫੜੀਏ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਟਟਹਿਣਾ

ਦਿਲ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਕੱਚ ਦਾ ਟੋਟਾ

ਜੀਭ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਠਾਕੀ ਹੋਈ

ਹੰਝੂ ਸਾਡੇ ਰੱਤ ਜਿਗਰ ਦੀ

ਹੋਰ ਅਸਾਂ ਕੀ ਵਧ ਕੇ ਕਹਿਣਾ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਛਾਨਣ ਆਏ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਰਦ ਵਿਹਾਜਣ ਆਏ

ਜੀਵਨ ਸਾਡਾ ਹਿਜਰ-ਦਸੌਂਟਾ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਫੱਟ ਜਿਗਰ ‘ਤੇ ਸਹਿਣਾ

ਜੰਗਲ

ਹੇ ਮਾਂ !

ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਕੁੰਤੀ ਮਾਂ ਹੈਂ !

ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਪੁੱਤ

ਭੀਮ ਪੁੱਤ ਹਾਂ

ਇਹ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ

ਇਕ ਜੰਗਲ ਹੈ

ਜੰਗਲ ਜਿਸ ਵਿਚ

ਨਾ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈ

ਨਾ ਪੀਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈ

ਦੂਰ ਕਿਤੇ ਦੂਰ

ਕਿਸੇ ਜਲਚਰ ਪੰਛੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੀ

ਮਾਂ !

ਮੇਰੀ ਤੇਰੀ ਭੁੱਖ-ਤੇਹ

ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਹੀਲੇ ਵਿਚ ਹਾਂ

ਪਰ ਜੇ ਕਿਧਰੋਂ

ਕੋਈ ਆ ਜਾਵੇ ਹਿਡੰਬਾ

ਤੇ ਉਹ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ

ਮੈਨੂੰ ਮੰਗ ਲਵੇ

ਤਾਂ ਮਾਂ ਤੂੰ

ਤੱਥਾਸਤੂ ਕਹਿ ਦੇਈਂ !

ਭਾਵੇਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹਾਂ

ਭੁੱਖ-ਤੇਹ ਨੇ ਬੜਾ ਸਤਾਇਆ

ਪਰ ਕਿਸੇ ਰਾਖਸ਼ਣੀ ਸੰਗ

ਆਕਾਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉੱਡਣ ਨੂੰ

ਮੇਰਾ ਭੀਮ-ਤੱਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।।

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਘੁਲ਼ੀ ਹੈoਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫ਼ਰ

ਮੈਨੂੰ ਅਕਸਰ ਲਗਦਾ ਕਿ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਲਿਖਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨਿਰੀ ਕਵਿਤਾ ਪਸਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੁੰੰ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ, ਸੁਣਦਾ, ਮਾਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਹੁੰਘਾਰਾ ਭਰਦਾ।ਇਹਨਾਂ ਹੁੰਘਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਂਿਹੰਦੇ ਹਨ।ਉਹ ਏਨਾ ਵਧੀਆ ਕਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਹਿਜ, ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸ਼ਰਾਫਤ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ।ਪਰ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਕਵੀ ਹੋਣ 'ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਏਸ ਕਰਕੇ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਬੇਤਰਤੀਬੀ, ਖਿਝਣ-ਖਪਣ, ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ ਤੇ ਟੋਏ-ਟਿੱਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਝਾਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਜਾਂ ਟਿਕੀ ਰਾਤੇ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੀ ਖਿਝ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰ ਨੂੰ ਚੂਸ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਸਾਰੀਆਂ ਬੇਤਰਤੀਬੀਆਂ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋ ਕੇ ਆਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਟੋਏ ਟਿੱਬੇ ਪੱਧਰੇ ਹੋ ਕੇ ਮਨ ਸਬਜ਼ ਮੈਦਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਏਨੀ ਸੋਹਣੀ ਥਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਹਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਉਪਯੋਗਤਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ।ਸਮਾਗਮਾ 'ਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਰੇਡੀਓ-ਟੀ ਵੀ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸਮੇਂ ਮਿਲਣਾ ਜਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਸੁਹਾਵਨਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਆ ਮਿਲ ਆ ਮਿਲ ਪਿਆਰਿਆ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਉਸ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਾਵਿ ਕਿਤਾਬ 'ਸਿਆਹੀ ਘੁਲ਼ੀ ਹੈ' ਛਪੀ। ਕੋਈ ਰਿਲੀਜ਼ ਸਮਾਗਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਨਾ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਨ ਨਾ ਕੋਈ ਰਾਸ਼ਨ, ਨਾ ਕੋਈ ਚਰਚਾ ਨਾ ਕੋਈ ਖਰਚਾ।'ਉਸ ਕੋਲ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦੇ ਬੱਚੇ' ਇਸ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਉਹੀ ਮੁਖ ਮਹਿਮਾਨ ਤੇ ਉਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ।ਇਹਨਾਂ ਸਾਦ ਮੁਰਾਦੇ ਗਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਖਾਸ ਨਜ਼ਮ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਆਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਨਜ਼ਮ ਹੈ।ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ, ਪਤਨੀ, ਬੱਚਿਆਂ, ਘਰ, ਪਸ਼ੂਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੈ।ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਪਿਛੇ ਉਸਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ 'ਪਿਤਾ' ਦੀ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਵਿਤਾ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਭਾਵ ਉਪਜਾਉਂਦੀ ਹੈ।'ਜਿੰਦ ਦਾ ਚਰਖਾ' ਕੱਤਦੀ ਮਾਂ ਤਰਸ ਦੀ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਦੁਰਲੱਭ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਦਾ ਸੁਜਿੰਦ ਸਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੈ।ਇਸਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਨੁੰ ਉਦਾਸੀ ਨਹੀਂ ਪੋਂਹਦੀ। ਬਹੁਤ ਥਾਈਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੇ ਹੜ ਦੀ ਮਾਰ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਆਪਣਾ 'ਵਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਮਕਾਨ' ਛੱਡਣ ਵੇਲੇ-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੀ
ਸਮੇਤ ਸਾਡੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ
ਸਾਹਸ ਦੀ ਗੰਠੜੀ ਵਿਚ

ਪਿਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ
ਲਦਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਮਾਨ
ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼
ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਾਣ ਲਾਉਂਦਾ
ਸਮੇਤ ਸਾਡੇ
ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨੂੰ
ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ
ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਲਕੀਰੀ ਚਿਤਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਜੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਨ ਅਸ਼ ਅਸ਼ ਕਰ ਉਠਦਾ ਹੈ।ਨਿਊਟਨ ਨੂੰ ਗਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਇਲਮ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖੋ ਉਸ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ-
ਸੇਬ
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵੱਜਿਆ
ਜਾਂ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ

ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ
ਉਦੋਂ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਸਿਰ ਹਿੱਲਿਆ
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ

ਇਕਦਮ ਉਹ
ਨਿਊਟਨ ਬਣ ਗਿਆ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਲਈ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਮਾਨਸੇ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ।ਉਹ ਜਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਮਾਨਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।ਲੰਡਨ, ਇਟਲੀ ਜਾਂ ਪੈਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲੈਂਦਾ।ਜਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਾਰਲੋ, ਬਰੈਖਤ ਅਤੇ ਪਿਕਾਸੋ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕਾਂ/ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਸ ਦੇ 'ਗੁਆਂਢੀ' ਹੋਣ।ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਮਦ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇਕ ਸਧਾਰਨ 'ਟਮਾਟਰ' ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ-

ਦੇਖੋ ਦੇਖੋ
ਰੱਬ ਦਾ ਕਮਾਲ
ਟਮਾਟਰ ਨੇ ਲਾਲੋ ਲਾਲ

ਇਹ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ
ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ

ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ
ਆਪਣੇ ਆਰ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ
ਗਾ ਰਿਹਾ
ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਪੱਕੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪਏ ਪਰਦਿਆਂ ਕਾਰਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਸਰਕਾ ਕੇ ਅਣਦਿਸਦੇ ਨੂੰ ਦਿਸਣ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੇ ਥੋਪਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੀ ਸੋਚ-ਪ੍ਰਨਾਲੀ ਨੂੰ ਰਵਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਰਬਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਮਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਏ ਕਵਿਤਾ 'ਖਿਆਲ' ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-
ਹੁਣੇ ਤੇਰਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ
ਤੇ ਮਿਲ ਪਈ ਤੂੰ

ਤੂੰ ਮਿਲੀ
ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੀ

ਹੁਣੇ ਤੇਰਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ
ਤੇ ਮਿਲ ਪਿਆ ਤੂੰ

ਹਸਦਿਆਂ ਹਸਦਿਆਂ
ਆਇਆ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿਆਲ

ਜੇ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਖਿਆਲ

ਤਾਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ
ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਦਾ
ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ
ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ। ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਹਰ ਪੜ੍ਹਨਹਾਰੇ ਦੇ ਮਨ ਚੋਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ, ਈਰਖਾ, ਕਰੋਧ, ਕੁੜੱਤਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ, ਹਲੀਮੀ ਤੇ ਸੌਂਦਯ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।ਪੜ੍ਹਕੇ ਦੇਖਣਾ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਿਤਾਬ।
ਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫ਼ਰ
੨੮, ਬਸੰਤ ਵਿਹਾਰ, ਜਵੱਦੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ-੧੩
੦੯੬੪੬੧-੧੮੨੦੮

ਜਗ ਰਵੀਰਾ

ਇਸ ਕੋਟ ਦੀ

ਕੋਈ ਸਿੱਧ-ਪੁੱਠ ਨਹੀਂ

ਹੇਠੋਂ

ਧਰਤੀ ਰੰਗਾ

ਉਪਰੋਂ

ਨੀਲ-ਆਕਾਸ਼